" अगं निकिता, हॉल मध्ये बसलेल्या पाहुण्यांसाठी ट्रे मध्ये पाण्याचे ग्लास घेऊन जा बरं...."
" निखिल, हॉल मध्ये विखूरलेल्या वस्तू आवरून जागेवर ठेऊन देशील तेवढ्या...."
"अरे मुलांनो , काका काकू निघाले आहेत ना गावी जाण्यासाठी ,या त्यांना नमस्कार करा...." किंवा
"अरे वरद,क्लास पुर्ण करून येशील तेंव्हा,वेळ मिळेल तसे शेजारच्या आजींच्या घरी जाऊन त्यांना भेटून ये बरं का...तब्येत बरी नाहीए त्यांची,तुझी आठवण काढत होत्या आजी...."
"अगं मैथिली,आज सुट्टी आहे ना तुला? मग चल आज माझ्या सोबत मंडईतून भाजी आणू या आपण ....."
मुलांनो,वरील प्रकारचे संवाद दररोजच तुम्ही तुमच्या किंवा तुम्हा मित्र मैत्रिणींच्या आईबाबां कडनं दिवसातून एकदा तरी नक्कीच ऐकत असाल होय ना ? तुम्ही म्हणाल,त्यात काय एवढे? हे तर रोजचेच डायलॉग ! पण बरं का मुलांनो , घरातील मोठ्या माणसां कडून दिवसभरांत तुम्हाला आलेल्या अशा प्रकारच्या सुचनां मधून ही माणसे काही ना काही तरी शिकवत असतात नक्कीच. तुम्ही सुध्दा त्यातून कांही तरी शिकावे अशी त्यांचीही अपेक्षा असतेच.
या सर्व गोष्टी वर वर बघता,या तर खूपच सोप्प्या आहेत असे वाटतही असेल.पण,बर का,या सार्या गोष्टी,तुम्हाला मोठे झाल्या नंतर जेंव्हा समाजा मध्ये एक मोठी आणि यशस्वी व्यक्ती बनाल तेंव्हा फार उपयोगी पडणार आहेत.
या आणि अशाच प्रकारच्या अनेक सुचना,तसेच तुमच्या अवती भोवतीच्या वातावरणातून,परिस्थिती मधून तसेच शाळेत असताना तुमच्या शिक्षक वृंदां कडून तुमच्यावर नकळतपणे संस्कार घडवत असतात.
तुम्ही म्हणाल,संस्कार म्हणजे काय?तर मित्रांनो,सध्या तुम्ही विद्यार्थि अवस्थे मध्ये आहात.यालाच आपण विविध विषयांचा अभ्यास करुन विद्या ग्रहण करण्याची म्हणजे त्यातून द्य्न्यान मिळवण्याची अवस्था असे म्हणतो.तुम्ही जसे मोठे होत जाल तसे,तुमचा या जगातील वेगवेगळी क्षेत्रं,त्यात काम करणारी माणसं, वेगवेगळी परिस्थिती इत्यादी अनेक बाबींशी संबंध येईल.उच्च शिक्षणाच्या निमित्ताने,नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने किंवा प्रसंगानुरुप तुम्हाला कधी तरी आपल्या घरा पासून आपल्या माणसां पासून थोडे दूर एकट्याने जाण्याचे सुध्दा काम पडू शकते.प्रत्येकाच्या आयुष्यात केंव्हा ना केंव्हा अशी वेळ येत असतेच.अशा परिस्थिती मध्ये काही अडचण आली तर, त्यातून योग्य तो मार्ग काढण्या साठी,किंवा आलेल्या अडचणीला योग्य पध्दतीने सामोरे जाण्यासाठी तसेच अडचणी येऊच नयेत या साठी प्रयत्न करता यावेत म्हणून तुमचे आई बाबा,घरातील मोठी माणसं,तुमचे शिक्षक वृंद आपल्या अप्रत्यक्ष शिकवण्यातून वेळोवेळी जी शिकवण देत असतात ना,त्यांनाच "संस्कार" असे संबोधले जाते.
अगदी छोटी मुलं ही मातीच्या गोळ्या सारखी असतात.त्यांच्या मनाला आणि शरिराला योग्य संस्कारां मधून योग्य वळण लावण्याचे काम घरातील मोठी माणसे करत असतातच.मुलांना देवा घरच्या फुलांचीही उपमा दिली जाते.म्हणतात ना,"मुले ही देवा घरची फुले असतात."म्हणूनच लहान पणा पासून ते विद्यार्थी दशेमध्ये होणारे संस्कार हे अतिशय आवश्यक असे पायाभूत संस्कार असतात.त्यांना फार महत्व असते.या अवस्थेत होणारे संस्कार हे चांगल्याच दर्जाचे असावेत असायलाच पाहिजेत असाच वडिलधार्या लोकांचा आणि शिक्षक वृंदांचाही प्रयत्न असतोच.म्हणूनच या संस्कारांचे पालन,ग्रहण प्रत्येकानेच करण्याचा आपला प्रयत्न चालूच ठेवला पाहिजे.कोणत्याही चांगल्या गोष्टी एेकल्याने,वाचल्याने,निरिक्षण केल्याने त्यांचा आपल्या मनावर चांगला परिणाम होऊन त्याचा आयुष्यात आपल्याला कधी ना कधी तरी निश्चितच उपयोग होतो हे आपण चांगले लक्षात ठेवलेच पाहिजे.
वर लिहिलेल्या संवादांमध्ये आई निकिताला पाणी घेऊन जाण्यासाठी सांगते.कित्ती साधे काम आहे ना हे !पण फार महत्वाचा संस्कार किंवा शिकवण देऊन जाते हे काम.घरी आलेल्या पाहुण्याचे प्रथम आदरातिथ्य कसे करावे?याचा धडा शिकवलाय आईने निकिताला.आल्या आल्या पाहूण्यांचे स्वागत कसे करावे ही ती शिकवण होती.
याच बरोबर आलेल्या पाहूण्यांशी आई बाबा कसे बोलतात ,वागतात, त्यांची काळजी कशी घेतात ?त्यांचा व्यवस्थित पाहूणचार करत त्यांचा मान कसा राखतात?या सार्या गोष्टीं सुध्दा तुम्ही निरिक्षणातून शिकू शकता,आत्मसात करू शकता.हा पण एक संस्कारच होय.प्रत्येक गोष्ट सांगून किंवा हाताला धरूनच शिकवली पाहिजे असे नाही तर,आपल्या सभोवती चांगले काय?वाईट काय?यातून आपण कोणता बोध घ्यावयास हवा?हे तुम्ही तुमच्या तर्क शक्तीच्या म्हणजेच विचार क्षमतेचा उपयोग करत ठरवले पाहिजे.यातून होणारा संस्कार तुमच्या मनावर आणि व्यक्तिमत्वावर नक्कीच परिणाम करतो.
निखिलला त्याची आई,हॉल आवरुन ठेवण्याविषयी सांगते.याचा अर्थ आपण आपल्या स्वतः प्रमाणेच घराचा निटनेटकेपणा पण नेहमीच राखला पाहिजे हेच आईला यातून निखिलच्या लक्षात आणून द्यावयाचे आहे.नेटके पणाचा संस्कार होणार निखिलवर हे निश्चित.
काका काकुंना नमस्कार करावयास सांगून,यातून तुमच्यावर विनम्र होण्याचा,मोठ्या माणसांचा आदर राखण्याचा संस्कार रुजवणे हाच हेतू असतो आईचा.
वरदला त्याची आई शेजारच्या आजारी आजीला भेटून यावयास सांगते,याचा अर्थ ती वरदवर माणुसकी धर्म कसा पाळावयास हवा या संस्काराचे धडे शिकवते आहे.
आई मैथिलीला मंडईत भाजी आणण्या साठी घेऊन जाणार आहे,यातून मैथिलीने दैनंदिन जीवनात आवश्यक असणारे व्यवहार द्न्यान शिकले पाहिजे हा त्या मागे आईचा हेतू तर आहेच.शिवाय चांगली भाजी कशी निवडून घ्यावी?हे सुध्दा मैथिली यातून जाणणार आहेच.
तर मित्रांनो,अशा पध्दतीचे हे शिकणे आणि शिकवणे जे आहे ना ,हेच तर तुमच्यावर घडत असणारे संस्कार होत.
तुम्ही जसे जसे मोठे होत जाता तसे,तुम्ही चांगल्या आणि वाईट गोष्टींतील फरक जाणायला लागाल.त्यातील चांगले तेवढे स्विकारावे आणि वाईटा पासून दूर रहावे ,याचे द्न्यान तुम्हाला या संस्कारांमुळेच होऊ शकेल.
वर उल्लेख केलाय त्या प्रमाणे तुमच्या शिक्षक वृंदा कडूनही तुमच्यावर संस्कार होतच असतात तुमच्या शिक्षणातूनच ते घडवले जातात.उदा: शिस्तीने वागण्याचे संस्कार,नियमीत अभ्यास करण्याचे संस्कार.तुम्हाला क्लास चा मॉनिटर बनवले जाते यातून तुमच्या अंगी नेतृत्व गुण विकसित व्हावेत हा उद्देश असतो. आपला जेवणाचा डबा सर्वांनी मिळून खाण्याची शाळेतील सवय तुम्हाला आहे तेवढे अन्न सार्यांमध्ये वाटून खाण्याचे संस्कार शिकवते.शाळेतील विविध खेळांमार्फत तुमच्या मध्ये व्यायामाचे महत्व,संघटित पणाचे गुणधर्म घडवले जातात.असे एक ना अनेक किती तरी संस्कार नकळतपणे तुमच्यावर रुजवले जातात.त्याची जोपासना तुम्ही सुध्दा मनापासून करत असता.हे असे चांगल्या दर्जाचे संस्कार आपल्या भल्यासाठीच आहेत,असतात हे तुम्ही कायम लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे.तुमच्या भविष्य काळात त्यांचा सातत्याने पाठपुरावा करत,सुसंस्कृत आणि यशस्वी जीवन जगण्याची कला यातून तुम्ही आत्मसात करू शकता.ती तशी तुम्ही आत्मसात केलीच पाहिजे.आपण अापल्या संस्कारांच्या माध्यमातून शिकलेली कोणतीही चांगली गोष्ट कधीच वाया जात नसते हे विसरु नका.ही आपण मिळवलेली आयुष्यभराची संपत्ती असते.तिला आपण नैतिक संपत्ती असेही संबोधू शकतो.विद्यार्थी दशे मध्ये घडवलेले ,रुजवलेले संस्कार हे कायम स्वरुपी असतात.आपल्या करिअर मध्ये उच्च पदावर पोहोंचण्या साठी या संस्कारांचा फार मोठा वाटा असतो.त्यांमुळे तुमचे आयुष्य सोन्या सारखे बनवता येऊ शकते यात काहीच शंका नाही.
चला तर मग मुलांनो,चांगल्याच संस्कारांची कास आपण कायम स्वरुपी आपल्या हाती धरु या ! त्या साठी तुम्हा सर्वांनाच माझ्या मनःपुर्वक शुभेच्छा !!
" निखिल, हॉल मध्ये विखूरलेल्या वस्तू आवरून जागेवर ठेऊन देशील तेवढ्या...."
"अरे मुलांनो , काका काकू निघाले आहेत ना गावी जाण्यासाठी ,या त्यांना नमस्कार करा...." किंवा
"अरे वरद,क्लास पुर्ण करून येशील तेंव्हा,वेळ मिळेल तसे शेजारच्या आजींच्या घरी जाऊन त्यांना भेटून ये बरं का...तब्येत बरी नाहीए त्यांची,तुझी आठवण काढत होत्या आजी...."
"अगं मैथिली,आज सुट्टी आहे ना तुला? मग चल आज माझ्या सोबत मंडईतून भाजी आणू या आपण ....."
मुलांनो,वरील प्रकारचे संवाद दररोजच तुम्ही तुमच्या किंवा तुम्हा मित्र मैत्रिणींच्या आईबाबां कडनं दिवसातून एकदा तरी नक्कीच ऐकत असाल होय ना ? तुम्ही म्हणाल,त्यात काय एवढे? हे तर रोजचेच डायलॉग ! पण बरं का मुलांनो , घरातील मोठ्या माणसां कडून दिवसभरांत तुम्हाला आलेल्या अशा प्रकारच्या सुचनां मधून ही माणसे काही ना काही तरी शिकवत असतात नक्कीच. तुम्ही सुध्दा त्यातून कांही तरी शिकावे अशी त्यांचीही अपेक्षा असतेच.
या सर्व गोष्टी वर वर बघता,या तर खूपच सोप्प्या आहेत असे वाटतही असेल.पण,बर का,या सार्या गोष्टी,तुम्हाला मोठे झाल्या नंतर जेंव्हा समाजा मध्ये एक मोठी आणि यशस्वी व्यक्ती बनाल तेंव्हा फार उपयोगी पडणार आहेत.
या आणि अशाच प्रकारच्या अनेक सुचना,तसेच तुमच्या अवती भोवतीच्या वातावरणातून,परिस्थिती मधून तसेच शाळेत असताना तुमच्या शिक्षक वृंदां कडून तुमच्यावर नकळतपणे संस्कार घडवत असतात.
तुम्ही म्हणाल,संस्कार म्हणजे काय?तर मित्रांनो,सध्या तुम्ही विद्यार्थि अवस्थे मध्ये आहात.यालाच आपण विविध विषयांचा अभ्यास करुन विद्या ग्रहण करण्याची म्हणजे त्यातून द्य्न्यान मिळवण्याची अवस्था असे म्हणतो.तुम्ही जसे मोठे होत जाल तसे,तुमचा या जगातील वेगवेगळी क्षेत्रं,त्यात काम करणारी माणसं, वेगवेगळी परिस्थिती इत्यादी अनेक बाबींशी संबंध येईल.उच्च शिक्षणाच्या निमित्ताने,नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने किंवा प्रसंगानुरुप तुम्हाला कधी तरी आपल्या घरा पासून आपल्या माणसां पासून थोडे दूर एकट्याने जाण्याचे सुध्दा काम पडू शकते.प्रत्येकाच्या आयुष्यात केंव्हा ना केंव्हा अशी वेळ येत असतेच.अशा परिस्थिती मध्ये काही अडचण आली तर, त्यातून योग्य तो मार्ग काढण्या साठी,किंवा आलेल्या अडचणीला योग्य पध्दतीने सामोरे जाण्यासाठी तसेच अडचणी येऊच नयेत या साठी प्रयत्न करता यावेत म्हणून तुमचे आई बाबा,घरातील मोठी माणसं,तुमचे शिक्षक वृंद आपल्या अप्रत्यक्ष शिकवण्यातून वेळोवेळी जी शिकवण देत असतात ना,त्यांनाच "संस्कार" असे संबोधले जाते.
अगदी छोटी मुलं ही मातीच्या गोळ्या सारखी असतात.त्यांच्या मनाला आणि शरिराला योग्य संस्कारां मधून योग्य वळण लावण्याचे काम घरातील मोठी माणसे करत असतातच.मुलांना देवा घरच्या फुलांचीही उपमा दिली जाते.म्हणतात ना,"मुले ही देवा घरची फुले असतात."म्हणूनच लहान पणा पासून ते विद्यार्थी दशेमध्ये होणारे संस्कार हे अतिशय आवश्यक असे पायाभूत संस्कार असतात.त्यांना फार महत्व असते.या अवस्थेत होणारे संस्कार हे चांगल्याच दर्जाचे असावेत असायलाच पाहिजेत असाच वडिलधार्या लोकांचा आणि शिक्षक वृंदांचाही प्रयत्न असतोच.म्हणूनच या संस्कारांचे पालन,ग्रहण प्रत्येकानेच करण्याचा आपला प्रयत्न चालूच ठेवला पाहिजे.कोणत्याही चांगल्या गोष्टी एेकल्याने,वाचल्याने,निरिक्षण केल्याने त्यांचा आपल्या मनावर चांगला परिणाम होऊन त्याचा आयुष्यात आपल्याला कधी ना कधी तरी निश्चितच उपयोग होतो हे आपण चांगले लक्षात ठेवलेच पाहिजे.
वर लिहिलेल्या संवादांमध्ये आई निकिताला पाणी घेऊन जाण्यासाठी सांगते.कित्ती साधे काम आहे ना हे !पण फार महत्वाचा संस्कार किंवा शिकवण देऊन जाते हे काम.घरी आलेल्या पाहुण्याचे प्रथम आदरातिथ्य कसे करावे?याचा धडा शिकवलाय आईने निकिताला.आल्या आल्या पाहूण्यांचे स्वागत कसे करावे ही ती शिकवण होती.
याच बरोबर आलेल्या पाहूण्यांशी आई बाबा कसे बोलतात ,वागतात, त्यांची काळजी कशी घेतात ?त्यांचा व्यवस्थित पाहूणचार करत त्यांचा मान कसा राखतात?या सार्या गोष्टीं सुध्दा तुम्ही निरिक्षणातून शिकू शकता,आत्मसात करू शकता.हा पण एक संस्कारच होय.प्रत्येक गोष्ट सांगून किंवा हाताला धरूनच शिकवली पाहिजे असे नाही तर,आपल्या सभोवती चांगले काय?वाईट काय?यातून आपण कोणता बोध घ्यावयास हवा?हे तुम्ही तुमच्या तर्क शक्तीच्या म्हणजेच विचार क्षमतेचा उपयोग करत ठरवले पाहिजे.यातून होणारा संस्कार तुमच्या मनावर आणि व्यक्तिमत्वावर नक्कीच परिणाम करतो.
निखिलला त्याची आई,हॉल आवरुन ठेवण्याविषयी सांगते.याचा अर्थ आपण आपल्या स्वतः प्रमाणेच घराचा निटनेटकेपणा पण नेहमीच राखला पाहिजे हेच आईला यातून निखिलच्या लक्षात आणून द्यावयाचे आहे.नेटके पणाचा संस्कार होणार निखिलवर हे निश्चित.
काका काकुंना नमस्कार करावयास सांगून,यातून तुमच्यावर विनम्र होण्याचा,मोठ्या माणसांचा आदर राखण्याचा संस्कार रुजवणे हाच हेतू असतो आईचा.
वरदला त्याची आई शेजारच्या आजारी आजीला भेटून यावयास सांगते,याचा अर्थ ती वरदवर माणुसकी धर्म कसा पाळावयास हवा या संस्काराचे धडे शिकवते आहे.
आई मैथिलीला मंडईत भाजी आणण्या साठी घेऊन जाणार आहे,यातून मैथिलीने दैनंदिन जीवनात आवश्यक असणारे व्यवहार द्न्यान शिकले पाहिजे हा त्या मागे आईचा हेतू तर आहेच.शिवाय चांगली भाजी कशी निवडून घ्यावी?हे सुध्दा मैथिली यातून जाणणार आहेच.
तर मित्रांनो,अशा पध्दतीचे हे शिकणे आणि शिकवणे जे आहे ना ,हेच तर तुमच्यावर घडत असणारे संस्कार होत.
तुम्ही जसे जसे मोठे होत जाता तसे,तुम्ही चांगल्या आणि वाईट गोष्टींतील फरक जाणायला लागाल.त्यातील चांगले तेवढे स्विकारावे आणि वाईटा पासून दूर रहावे ,याचे द्न्यान तुम्हाला या संस्कारांमुळेच होऊ शकेल.
वर उल्लेख केलाय त्या प्रमाणे तुमच्या शिक्षक वृंदा कडूनही तुमच्यावर संस्कार होतच असतात तुमच्या शिक्षणातूनच ते घडवले जातात.उदा: शिस्तीने वागण्याचे संस्कार,नियमीत अभ्यास करण्याचे संस्कार.तुम्हाला क्लास चा मॉनिटर बनवले जाते यातून तुमच्या अंगी नेतृत्व गुण विकसित व्हावेत हा उद्देश असतो. आपला जेवणाचा डबा सर्वांनी मिळून खाण्याची शाळेतील सवय तुम्हाला आहे तेवढे अन्न सार्यांमध्ये वाटून खाण्याचे संस्कार शिकवते.शाळेतील विविध खेळांमार्फत तुमच्या मध्ये व्यायामाचे महत्व,संघटित पणाचे गुणधर्म घडवले जातात.असे एक ना अनेक किती तरी संस्कार नकळतपणे तुमच्यावर रुजवले जातात.त्याची जोपासना तुम्ही सुध्दा मनापासून करत असता.हे असे चांगल्या दर्जाचे संस्कार आपल्या भल्यासाठीच आहेत,असतात हे तुम्ही कायम लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे.तुमच्या भविष्य काळात त्यांचा सातत्याने पाठपुरावा करत,सुसंस्कृत आणि यशस्वी जीवन जगण्याची कला यातून तुम्ही आत्मसात करू शकता.ती तशी तुम्ही आत्मसात केलीच पाहिजे.आपण अापल्या संस्कारांच्या माध्यमातून शिकलेली कोणतीही चांगली गोष्ट कधीच वाया जात नसते हे विसरु नका.ही आपण मिळवलेली आयुष्यभराची संपत्ती असते.तिला आपण नैतिक संपत्ती असेही संबोधू शकतो.विद्यार्थी दशे मध्ये घडवलेले ,रुजवलेले संस्कार हे कायम स्वरुपी असतात.आपल्या करिअर मध्ये उच्च पदावर पोहोंचण्या साठी या संस्कारांचा फार मोठा वाटा असतो.त्यांमुळे तुमचे आयुष्य सोन्या सारखे बनवता येऊ शकते यात काहीच शंका नाही.
चला तर मग मुलांनो,चांगल्याच संस्कारांची कास आपण कायम स्वरुपी आपल्या हाती धरु या ! त्या साठी तुम्हा सर्वांनाच माझ्या मनःपुर्वक शुभेच्छा !!
*नंदिनी म.देशपांडे*.
nmdabad@gmail.com
✌✌✌✌✌✌✌✌✌✌✌✌✌
